Bona lingvoを読む（エスペラント）

Se oni ne konscias, kiel fekunde funkcias la er-kombina sistemo, dank' al la kapablo de nia dekstra duoncerbo kompreni laŭ-elvoke, kaj se oni krome pedantas pri “la ĝusta vorto”, oni emas pezigi la lingvon per ampleksa balasto el senutilaĵoj.

『正しい単語』について知ったかぶりをして、想起による右脳の能力のおかげで要素結合体系がどれほど見事に機能しているのかを知らなければ、役に立たない広大なお荷物をつかって言語は重くなってしまいます。

Ni konsideru la ekzemplon de la vorto klarigi. La rusa ob'jasnit' (ob estas prefikso, -it' infinitiva finaĵo, la radiko estas jasn-, ‘klara’), la ĉina shuoming (< shuo, ‘diri’, ming, ‘klara’), la nederlanda verklaren (ver estas verba prefikso), la svahilia kueleza (ku estas verba prefikso, la radiko elea signifas ‘klari’, ‘esti klara’) montras, kiel mondvaste natura estas la inklino esprimi per vortoj, kiuj formiĝas el aŭ per radiko signifanta “klara”, la ideon “provi komprenigi aferon montrante, kiel ĝi estiĝis, prezentiĝas aŭ funkcias, donante detalojn pri ĝi aŭ malvolvante ĝiajn kaŝitajn aspektojn”. Sed se, ne akceptinte, ke vortfarado procedas per elvokado, oni postulas difinon, oni konkludas, ke klarigi devas signifi “igi klara”, kaj oni ne plu povas uzi la verbon en tiaj frazoj kiel “li klarigas ne tre klare, mi komprenas nenion” aŭ “lia klarigo ne estas klara”.

「klarigi」（説明する）という単語の例を考えてみましょう。ロシア語の「объяснить（ob"yasnit'）」（「ob」は接頭辞、「-it」は不定詞の語尾、「jasn-」は「明確な」という意味の語根）や、中国語の「说明（shuoming）」（「说（shuo）」は「言う」、「明（ming）」は「明確な」という意味）や、スワヒリ語の「kueleza」（「ku」は動詞の接頭辞、語根「elea」は「明確である」という意味）は、「明確な」という語根から形成される単語を用いて表現することは世界の広範囲での自然な傾向であるように、『隠された外観を展開したり、それについての詳細を述べたりしながら、それが生成し、出現し、機能を果たしているように掲示しながら、物事を理解させようと試みること』という概念を示しているのです。しかし、造語法とは想起という手段を用いた手順であるということを受け入れずに、もし、人々は定義を要求してしまうならば、「説明する」とは「明確にする」という意味にすべきであると結論を下してしまったり、『彼はあまり明確に説明しないので、全く理解できない』『彼の説明は明確ではない』といった文章の中で動詞をもはや使用できなくなるのです。

Tial oni havas senton, ke en la lingvo mankas vorto, kaj oni enkondukas ekspliki. La eraro kuŝas en la ignoro, ke vorto esprimas multe pli ol la teorian signifon. Kion ĝi ne esprimas, tion konigas la kunteksto, aŭ ofte simple la frazostrukturo. Se mi diras: “li komunikas tre malbone, mi nenion komprenas”, ĉiuj trovas la frazon akceptebla, kvankam en tiu preciza okazo la koncernato ne pli komunikas ol lia antaŭulo klarigis per siaj neklaraj klarigoj. En ambaŭ kazoj, ia verbo kiel “provas” aŭ “intencas” estas subkomprenata: li provas klarigi sed ne sukcesas, li provas komuniki sed ne komunikas.

それだから、人間は言語の中の単語が不足してると感じて、説明を導入するのです。その間違いは、単語というものはその意味の領域以上に表現できるものであることに対する無知の中に、内在しています。文脈や、もっと単純に文章構造が、それが何を表現できないのかを知らせてくれます。もし、私が「彼は上手く伝えてくれない。私は何も理解できない」という時、その正確な事例の中で、彼の先人が不明確に説明したよりも、その当事者が伝達できないにもかかわらず、それぞれが受け入れ可能な文章を見つけ出します。この両方の事例では、「試みる」とか「意図する」のような単語が推察されるのです。すなわち、「彼は説明したが上手くいかない。彼は伝達しようとしたが伝達できない」というように。

Krome, ŝajnas al mi, ke x-igi ne egalas igi x. La unua akcentas la agon, la dua la rezulton. Li tute klarigis rilatas al lia peno komprenigi, t.e. al ĉio, kion li faris, por ke oni komprenu. Li igis tute klara esprimas la fakton, ke tiu peno sukcesis: nun ni komprenas.

さらに、「x-igi」は「igi x」と同等ではない、と私は思っています。前者はその行為を認めるのであり、後者はその結果を認めるのです。「Li tute klarigis」とは、彼の理解させる努力（すなわち、人が理解するように彼がしたすべて）に対する関係であり、「Li igis tute klara」とは、その努力が上手くいって、私たちは理解したという事実を表現しているものです。

Alia faktoro, ankaŭ devenanta de la francaj instru-tradicioj, eble agas ĉi-kaze. La franca lingvo estas tia, ke en ĝi oni laŭeble evitas ripetiĝon de la sama vorto. En lernejoj, oni instruas al infanoj belstili provante ne uzi plurfoje vortojn similsonajn. Pro tio, eble, kelkaj francoj, dezirante plibeligi esperanton, serĉis sinonimon al klarigi, por eviti la ripeton de klar en frazo kiel li klarigas ne tre klare.

フランス語の教育的伝統に由来する他の要素もまた、おそらく、このことが原因で作用するでしょう。フランス語はできるだけ同じ単語の繰り返しを避けています。学校では、類似の音素の単語を何度も使用せずに、美しい文体にするように、子どもたちに教えています。そのため、おそらく、エスペラントを美しくしたいと思うフランス人もいて、彼らは少し不明確な説明でも、文章の中の「klar」の繰り返しを避けるために、「klarrigi」に対する類義語を探したのです。

Sed esperanto ne estas la franca, kaj kio estas kriterio de beleco en unu lingvo, ne nepre estas en alia. En la angla, tiu evito de sama vorto estas multe malpli atentata eĉ de plej bonaj verkistoj. Bela stilo dependas de la strukturado de la lingvo, de ĝiaj apartaĵoj, kaj senkritike transmeti stilprincipojn de unu lingvo al alia estas erare. En li klarigas ne tre klare oni povas percepti la belecon de aliteracio, se oni aliras la frazon liberigite de naciaj antaŭjuĝoj. Fakte, se oni vere enpenetris lingvon, tiagrade, ke oni pensas kaj sentas en ĝi, oni ne rimarkas multajn apartaĵojn, kiuj orelfrapas aliulojn. Neniu scias, kiel sonas la propra lingvo, ĉar neniu aŭdis ĝin el ekstere kiel aliaĵon. Mi konstatis ĉe francoj, kiuj plendis pri la troa ripetado de mal en esperantaj frazoj, ke ili ne rimarkas, kiom ofte la silabo /de/ revenadas en francaj. Frazo, kiel la plupart des détenus ont décidé de se débarrasser des ... ‘la plimulto el la malliberuloj decidis seniĝi je la ...’ enhavas sesfoje la sonon /de/ en dek vortoj, kio estas altega proporcio, sed franco aŭdanta ĝin tion eĉ ne perceptas.

しかし、エスペラントはフランス語ではありません。また、ある言語の美しさの基準であるものが、他の言語の中でも必ずあるとはかぎりません。英語では、優れた作家たちでさえ、同じ単語の回避は、それほど留意されてはいません。美しい文体は、その言語の構成法や、その特性によっているものです。ある言語から別の言語へ無批判に文体原則を置き換えることは、間違いです。「li klarigas ne tre klare」という文の中では、もし民族的の偏見から自由になって、触れてみれば、頭韻法の美しさが感じられます。実際に、その言語の中で考え感じるほどの段階で、深く入り込んでいたならば、別の人であれば耳につく多くの特徴に気づかないものです。他の言語と同じように、外で誰も聞いたことがないので、その言語がどのように聴こえるか、誰も分かりません。私はエスペラントの文集の中で「mal」を使い過ぎると不満を言っているフランス人の家で、フランス語で音節「de」がどれほど繰り返されるかを彼らが気づいていないことを、確かめてみました。「la plupart des détenus ont décidé de se débarrasser des ...」（ほとんどの受刑者は〜を失うことを決めた）という文章は、10の単語の中で、高い割合で、6回も「de」という音素を含んでいますが、それを聞いているフランス人は、気づきもしないのです。

Ofte, la ideo, ke al ĉiu nacilingva vorto devas respondi unu vorto esperanta, kreas eviteblajn problemojn, barante la esploron de la lingvo serĉe al plurvorta esprimo de la koncepto. Franca esperantisto, kun kiu mi babilis tiuteme, foje diris al mi: “Se klarigi signifas ‘expliquer’, kiel vi tradukas la francan clarifier, kaj se senkulpigi signifas ‘excuser’, kiel vi tradukas disculper?”

しばしば、それぞれの民族語の単語に対して、一つのエスペラントの単語を対応すべきだという考えは、その概念の複数の単語を捜すことで、その言語の踏査を防ぐことができるので、問題を避けることができます。このテーマで話し合ったフランス人のエスペランティストは、幾度か、私に次のように言いました。「もし（エスペラントの単語の）『klarigi』が（フランス語の単語の）『expliquer』を意味するのなら、フランス語の「clarifier」をどのように翻訳するのか？　もし、（エスペラントの）『senkulpigi』が（フランス語の）『excuser』を意味するのなら、フランス語の『disculper』をどのように訳すのか？」と。

Tipa reago de homo, kiu bezonas unuvortan translingvigon de ĉiu unuvorta koncepto. Respondi estas facile, se oni liberigas sin de tiu senbaza regulo. Clarifier atentigas pri la rezulto, ne pri la ago. Ĝi do povas esperantiĝi per igi klara, igi pli klara aŭ igi tute klara. Kaj disculper signifas ‘pruvi senkulpa’ aŭ ‘deklari senkulpa’. Kial do ne uzi senpere jen tiun, jen la alian esprimon, laŭ la vortigota penso?

それぞれの一つの単語概念に対して、一つの単語の翻訳言語を必要とする人間の典型的な反応です。もし、根拠のない規則から自由になりたいならば、答えは簡単です。「clarifier」は、その行為にではなく、その結果に注意を向けさせるるものです。したがって、それは「igi klara」あるいは「igi tute klara」を用いてエスペラントに翻訳できます。また「disculper」は、「pruvi senkulpa」（無実を証明する）あるいは「deklari senkulpa」（無実を宣言する）という意味です。言葉で表される考えに従って、この表現や、別の表現を、なぜ直接、使わないのでしょうか？

“Nu, ĉu vi ne trovas tiujn formojn tro longaj?” mia kunparolanto malfide demandis. Refoje, estis facile respondi: ne. Tiuj estas pli longaj ol la respondaj francaj vortoj, sed se oni rigardas, ne la unuopajn vortojn, sed la frazojn aŭ eĉ, pli bone, la tekstojn, evidentiĝas, ke esperanto ne bezonas pli da tempo aŭ da papero ol la franca por esprimi la samajn ideojn, eĉ se oni devas kelkfoje uzi plurvortajn esprimojn. Unulokan longigon ja baldaŭ kompensos densigo aliloka. Esperanto prezentas multajn okazojn koncizigi, kiujn latinidaj lingvoj ne havas. Se kalkuli laŭsilabe, frate havas nur duonon de la longeco de fraternellement, kaj nia hispanigo estas agrable pli malpeza ol la franca traduction en espagnol. Je la nivelo de frazo, esperanto ofte estas pli mallonga ol la franca: la landaj asocioj decidis kunlabore agi enhavas malpli da silaboj (16) ol la franca traduko: les associations nationales ont décidé d'agir en collaboration (21).

「ところで、あなたはこのような形は長すぎると思わないのか？」と、話し相手は、全く信用せずに、聞いてきました。答えは簡単です。「はい、思っていないません」。これらはフランス語の単語よりも長いのです。しかし、これを個別の単語ではなく、文章、あるいはテキストだと見なせばいいのです。エスペラントは、たとえ、複数単語による表現を使わなければならなかったとしても、同じ概念を言い表すために、フランス語よりも、用いる紙や時間を必要としていません。別の場所で縮めれば、他のところが長くなります。エスペラントには、ロマンス諸語がもっていない多くの簡潔な表現事例があります。もし音節を数えれば、「frate（親しく）」という（エスペラントの）単語は、（フランス語の）「fraternellement」の半分にしかなりません。また、エスペラントの「hispanigo（スペイン語訳）」という単語は、フランス語の「traduction en espagnol」よりも、気持ちが良いほど、軽いのです。文章のレベルでは、エスペラントはしばしば、フランス語よりも短いのです。「la landaj asocioj decidis kunlabore agi」（各国の協会は共同して行動することを決めた）という文章（16音節）は、フランス語の「les associations nationales ont décidé d'agir en collaboration」（21音節）よりも、少ない音節ですみます。